Ekološki indeks (EI) predstavlja pojam koji je važećim planskim dokumentom predložen da se uvede kao novi urbanistički parametar u praksu planiranja Beograda, pored standardnih urbanističkih parametara. Suštinski, EI je brojčana vrednost kojom se izražava ekološki značaj i doprinos kvalitetu života koji pružaju različite forme vegetacije na gradskoj parceli, a koja služi za procenu kvantiteta i kvaliteta urbanog ozelenjavanja. Najveći izazov ka realizaciji jeste neadekvatan i nedovoljno detaljan prikaz mikroklime i stanja postojeće morfologije izgrađenih struktura kako bi se pratili efekti primene EI – manje u tehnološkim, koliko u finansijskim, vremenskim i organizacionim mogućnostima. Uvođenje odnosa ekološki efektivnih površina prema ukupnoj površini parcele prvi put je primenjeno u Berlinu 1994. godine, pod nazivom Biotope Area Factor (BAF), nakon čega su brojni gradovi razvili sopstvene verzije, kao i nazive.

Ključni parametri na osnovu kojih se meri ekološki indeks

Elementi koji učestvuju u određivanju EI su različite forme vegetacije na parceli. Za određene forme vegetacije, odnosno „ekološki funkcionalne prostore” (EFP), kao što su: biljke sađene direktno u porozno tlo, biljke u zemljišnom supstratu različite dubine, drveće različite veličine, ozelenjene krovove i fasade objekata, bioretenzije i dr, definisan je težinski faktor (TF), zavisno od ekološkog značaja. Isti princip primenjen je i za poluporozne i porozne površine, sisteme prikupljanja kišnice, odnosno za sve strukture koje doprinose smanjivanju negativnih posledica klimatskih promena. Tako, na primer, ozelenjeni prostori u direktnom kontaktu s tlom imaju najveći TF, koji iznosi 1,0. To govori da ovakav vid vegetacione forme ima najveći ekološki doprinos na parceli i urbanoj sredini. Ozelenjeni prostori na podzemnom objektu imaju znatno manji TF, u rasponu koji zavisi od dubine zemljišta u koje su biljke sađene. U zavisnosti od veličine i prečnika krošnje, za stabla se koristi TF od 0,3 do 0,9. Ozelenjen krov u zemljišnom supstratu do 30 cm ima TF 0,4, dok ozelenjen krov u zemljišnom supstratu 30 cm i više ima TF 0,7. Kao što se može videti, uz odabir EFP, težinski faktor čini jedan od ključnih parametara za merenje EI. Takođe, ključna je i površina koju zauzima pojedini ekološki funkcionalni prostor, kao i površina parcele.

Uzimajući u obzir navedene elemente, EI izražava odnos ekološki funkcionalnih površina prema ukupnoj površini parcele, a izračunava se tako što se zbir površina pojedinačnih EFP parcele, pomnoženih s odgovarajućim TF, podeli s ukupnom površinom parcele.

Mogućnost izbora i kombinovanja različitih EFP i površine koju će zauzimati na parceli, uz i na objektima, omogućava fleksibilnu implementaciju usmerenu ka specifičnim uslovima svake parcele. U tome se ogleda važna prednost ovog modela, jer on omogućava dizajn koji ostavlja slobodu, sve dok se ne postigne zahtevana proporcija ekološki značajnih i ostalih prostora, odnosno propisani ciljani ekološki indeks za konkretno područje.

U FOKUSU:

• Digitalizacija je ključ za sigurnu i održivu distribuciju energije
• Crna Gora na putu održive gradnje
• Elektrane 2025: tradicija, struka, nauka i vizija budućnosti energetike

EI doprinosi održivom razvoju i adaptaciji grada na klimatske promene. Uvođenjem ciljanog EI kao kvantitativnog parametra u urbanističko planiranje, potom projektovanjem rešenja kojim će se dostići zahtevani ciljani EI, postiže se standardizacija upravljanja kvalitetom životne sredine.

U realizaciji planiranog ciljanog EI, dragoceno je da učestvuju građani, prevashodno na parcelama na kojima žive, posebno na parcelama kolektivnog stanovanja, za koje je, Zakonom o komunalnim delatnostima, omogućeno donošenje odluka o preduzimanju akcija u vezi s unapređenjem, preduzimanju radova, održavanju i načinu korišćenja zajedničkih delova zgrade (parcela, fasada i krova objekta itd.). Lokalna samouprava ima značajnu ulogu u primeni ovog parametra, tako što može da doprinese realizaciji, počevši od promocije, iniciranja aktivnosti, organizovanja građana, obezbeđivanja sredstava, subvencija, olakšica i dr. Privreda može imati direktne koristi od proizvodnje elemenata neophodnih za realizaciju EI (biljaka, konstrukcija, zalivnih sistema, izolacionih materijala, poroznih zastora i sl.).

Od međunarodnih modela ka primeni u Beogradu

Na osnovu istraživanja prakse evropskih i svetskih gradova u primeni EI, i pored različitih naziva i perioda kada je započeta primena, može se zaključiti da su primenjeni metodi u najvećoj meri slični, uz određene specifičnosti za pojedinačne gradove.

Ono što objedinjuje praksu ove metode jeste činjenica da su elementi sa kojima se operiše, odnosno EFP, upravo elementi zelene infrastrukture (ZI) na najdetaljnijem nivou. ZI je pojam koji egzistira već tri decenije, da bi tokom prve decenije 21. veka bio prihvaćen na globalnom nivou. Evropska unija u potpunosti prihvata koncept zelene infrastrukture i 2013. godine donosi Strategiju zelene infrastrukture, u okviru koje je ZI definisan kao „strateški planirana mreža prirodnih i prirodi bliskih područja sa svojim ekološkim karakteristikama, formirana i održavana tako da pruži širok spektar usluga eko-sistema”. U skladu sa Strategijom, ZI se mora razvijati i planirati na svim prostornim razmerama, od nivoa države do lokalnog nivoa (blok/ parcela). Na nivou države i regiona, to su nacionalni parkovi, šume, jezera, vodotokovi, vetlandi, dok su na nivou grada to najčešće šume, javne zelene površine, ali i zelene površine (dvorišta) u okviru parcela javnih i ostalih namena sa različitim formama vegetacije i prirodi bliskim rešenjima. Upravo ovaj najdetaljniji nivo ZI, na parceli/bloku, čine elementi (EFP) koji ulaze u obračun EI.

Primena ovog metoda u praksi urbanističkog planiranja u Republici Srbiji i Beogradu u ovom trenutku nije zastupljena. Trenutno je, kao urbanistički parametar, jedino zastupljen jedan od EFP, i to „minimalni procenat zelenih površina u direktnom kontaktu sa tlom”.

U vidu preporuke, retko u obavezujućoj formi, zastupljeno je pravilo kojim se uvodi ozelenjavanje krovova nadzemnih i podzemnih objekata, vertikalno ozelenjavanje, primena poroznih i poluporoznih zastora, ali kao pojedinačni elementi, bez objedinjavanja i obračuna u jedinstven ekološki parametar.

S težnjom da se svetska i evropska iskustva primene i u Beogradu, prvi put je skrenuta pažnja na ovu temu 2009. u Konceptu Plana generalne regulacije sistema zelenih površina Beograda, da bi u usvojenom Planu* 2019. godine prvi put bilo predloženo uvođenje ovog parametra pod nazivom „Ekološki indeks” (EI). Tokom 2022. godine izrađen je Projekat „Zelena infrastruktura u kompakt-gradu – ekološki indeks kao instrument otpornosti na klimatske promene”, kojim su, zasnivajući se na teorijskoj osnovi, izvršena pilot-istraživanja, koja su obuhvatila analizu i ocenu postojećeg EI na odabranim pilot-područjima i analizu mogućnosti povećanja postojećeg EI na odabranim pilot-lokacijama u Beogradu. Na osnovu sistemske analize mogućnosti povećanja EI za konkretne namene građevinskog područja Beograda, dati su predlozi ciljanih ekoloških indeksa po područjima i planiranim namenama. Takođe, inicirano je unapređenje javnih politika na nivou grada Beograda i uvođenje EI u proces planiranja.

mr urb. Anica Teofilović, dipl. inž. pejz. arh.

Tekst u celosti pročitajte u Magazinu Energetskog portala ODRŽIVA ARHITEKTURA