S obzirom na to da je nedavno usvojeni premijski model podsticaja proizvodnje iz obnovljivih izvora energije novost u Hrvatskoj, udruženje OIE Hrvatska je pripremilo seriju tekstova u kojima donose: pojašnjenje najzastupljenijih modela podsticaja obnovljivih izvora u Evropi, te razloge njihove primene (I), razjašnjenje onoga što uvođenje premijskog modela donosi Hrvatskoj i kako će funkcionisati (II), studije slučaja drugih zemalja koje su uvele premijski model, kao i pouke koje se mogu izvući iz njihovog iskustva (III i IV). Informacije će biti korisne svima iz regiona koji bi hteli da saznaju više o ovoj temi, te prenosimo prvi u nizu njihovih tekstova.
Evropa, kao što je poznato, prolazi kroz preobražaj – energetsku tranziciju na obnovljive izvore energije i ugljeničnu neutralnost. Zbog krize koju je izazvala pandemija koronavirusa naglasak na toj tranziciji postaje još veći, a ulaganje u obnovljive izvore deo plana oporavka od neočekivanog udarca.
Evropa se davno opredelila za izvore energije koje ima, kao što su sunce ili vetar, i postupno krenula u proces njihove tržišne integracije. Taj prelazak na “zeleni kontinent”, kojem se teži u zacrtanim evropskim ciljevima za narednih nekoliko decenija, ne događa se ni lako ni brzo, što je Hrvatska osetila i na vlastitoj koži. Zbog toga je Evropska unija odlučila da će na razne načine podsticati energetsku tranziciju. Upravo se to namerava ostvariti podsticajima za obnovljive izvore energije: podstaknuti razvoj nove tehnologije do te mere kada ona postaje sposobna samostalno poslovati po tržišnim načelima. U nekim zemljama (i tehnologijama) to je već moguće. U drugima taj proces još traje.
Evropske zemlje uvele su različite modele podsticaja proizvodnje energije iz obnovljivih izvora. No, ako se zadržimo samo na primarnima (sekundarni modeli su razni finansijski podsticaji kao što su krediti i slično, zatim poreske olakšice, različiti sistemi obračuna…), najčešći su nama najpoznatiji i često kritikovan sistem obavezujućih cena, odnosno feed-in sistem (engl. feed-in tariff, skraćeno FiT) u okviru koga se naknada uglavnom dodeljuje administrativno, zatim premijski sistem (engl. feed-in premium, FiP) u kom se premija dodeljuje putem aukcije, te sistem obavezujućih kvota (engl. green certificates quota system).
Poslednjih desetak godina evropskom scenom, pa tako i hrvatskom, dominirao je sistem obavezujućih cena ili FiT, koji je bio nužan kako bi investitori bili voljni rizikovati na novim tržištima. Nakon identifikacije i pronalaska rešenja za početne barijere, sistem aukcija bio je logičan sled kako bi došlo do smanjenja troškova obnovljivih izvora energije. FiT je, stoga, dobio svog naslednika – premijski sistem. Na unapređeni model, u kom je tržišni uticaj jači i s kojim se kreće u drugu fazu energetske tranzicije, prelazi i Hrvatska. Vlada je na sednici 14. maja 2020. godine usvojila Uredbu o kvotama za podsticanje proizvodnje električne energije iz obnovljivih izvora energije i visokoefikasnih kogeneracija s kojom otpočinje primena premijskog modela za obnovljive izvore, te novi investicioni ciklus.
U ovom uvodnom, prvom tekstu, udruženje OIE Hrvatska se osvrnulo najpre na ono temeljno – pojašnjenje i svrhu dva najzastupljenija modela podsticanja obnovljivih izvora energije u Evropi: FiT-a i FiP-a.
Feed-in tarifa (FiT) – preduslov za ulazak u rizike na novim tržištima
Za početak, podsetili su zašto se uvodio FiT, odnosno kako on funkcioniše. Prema sistemu FiT-a, proizvođači obnovljivih izvora energije dobijaju ukupnu fiksnu naknadu po kilovat-času proizvedene energije. Država sklapa ugovor s operatorom elektrane na temelju kog tokom određenog broja godina (u Hrvatskoj je to bilo 14 godina) plaća unapred definisanu cenu za svaku isporučenu jedinicu električne energije, a sticanjem statusa povlašćenog proizvođača, operater elektrane dobija pravo prioriteta na mreži, što znači da je operator prenosa dužan preuzeti svu isporučenu energiju. Dakle, povlašćeni proizvođač u sistemu FiT-a nije izložen promenama na tržištu električne energije, nego je zaštićen kupoprodajnim ugovorom sa garantovanom otkupnom cenom. Takođe, u većini slučajeva povlašćeni proizvođač u FiT sistemu nije odgovoran za odstupanja od plana proizvodnje i prouzrokovanu neravnotežu u elektroenergetskom sustavu.
Naknada u FiT-u se može odrediti ili na administrativnoj osnovi prema državnim procenama ili putem aukcij i varira s obzirom na tehnologiju i veličinu postrojenja. FiT-ovi s administrativnim postavkama uvedeni su u vreme kada su obnovljive tehnologije bile nezrele i tehnološki je napredak trebalo podsticati na taj način. Međutim, radi smanjenja troškova obnovljivih izvora, ali i očitih nedostataka, FiT sheme su zamenjene drugim instrumentima. Naime, jedna od najčešćih kritika ovog sistema jeste da je dodela visokog nivoa podsticaja nezrelim tehnologijama rezultirala brzim povećanjem ukupnih troškova podsticaja. No, više tarife bile su nužne kako bi investitori bili voljni rizikovati s novom tehnologijom. FiT sistem je pokrenuo veću implementaciju obnovljive energije u vreme kada je jaz između obnovljivih i konvencionalnih izvora energije bio znatan, no troškovi razvoja obnovljivih izvora energije stekli su značajan udeo u finalnoj ceni električne energije, što je na kraju opteretilo industriju, posebno energetski intenzivne sektore, i džepove krajnjih potrošača. Pored toga, postalo je jasno da FiT sheme nisu sledile brzinu tehnološkog napretka i izolirale su proizvođače obnovljivih izvora energije od evolucije tržišne cene.
Nove smernice EK za program podsticanja obnovljivih izvora energije
Zbog svega navedenog, kao i pada troškova obnovljivih izvora, Evropska komisija je smatrala da je došlo vreme da se klasični podsticaji s garantovanom cenom ukinu ili smanje, te da obnovljivi izvori budu ili potpuno ili delimično na tržištu.
Od 1. maja 2016. godine na sve nove programe i mere podsticaja moraju se primeniti sledeća načela:
- potpore se mogu dodeljivati kao premije povrh tržišne cene, pri čemu proizvođači svoju energiju prodaju direktno na tržištu (izuzetak su postrojenja manja od 500 kW);
- korisnici podležu standardnim odgovornostima za uravnoteženje, osim ako ne postoje likvidna tržišta dnevnog uravnoteženja;
- potrebno je uvesti mere kojima se osigurava da proizvođači nemaju podsticaja za proizvodnju električne energije po negativnim cenama.
Od 1. maja 2017. godine potpore se mogu dodeljivati isključivo na temelju sprovedenog konkurentnog aukcijskog postupka. Mnoge zemlje članice EU (Nemačka, Francuska, Italija, Grčka…), pa tako i Hrvatska, opredelile su se za FiP zasnovan na aukcijama (investitori se takmiče za premiju).
Feed-in premije (FiP) – tržišno orijentisan sistem za drugu fazu tranzicije
Premijski sistem podsticanja navodi se kao primer tržišno orijentisanog sistema podsticaja. Povlašćeni proizvođač u tom sistemu prodaje svoju energiju direktno na tržištu i za nju na cenu koju je postigao na tržištu dobiva dodatni iznos premije. Dakle, za razliku od fiksnih tarifa, sistem podsticanja premijom je transparentniji i tržišno orijentisan s obzirom na to da je tržišna cena električne energije deo ukupnog prihoda koji povlašćeni proizvođači primaju.
FiP nudi jasne prednosti u smislu integracije tržišta obnovljivih izvora, i to povezivanjem naknade na tržišne cene. Model premija je, pre svega, predviđen za postupnu integraciju obnovljivih izvora energije na tržište i zapravo je napredniji oblik modela sistema garantovanih cena s nekoliko mogućih nivoa izloženosti povlašćenih proizvođača tržišnim rizicima. On sadrži potrebu veće aktivnosti povlašćenih proizvođača na tržištu električne energije, a posledično i izlaganje riziku. Delotvornost premija, s obzirom na stepen izloženosti tržištu, zavisi od toga jesu li fiksne ili promenljive, koliko se često određuju njihove vrednosti (po satu, mesečno, kvartalno ili godišnje), te postoji li najniži i najviši iznos koji povlašćeni proizvođači ostvaruju za proizvedenu električnu energiju. Pri tom su proizvođači s promenljivom premijom manje izloženi tržišnom riziku od proizvođača s fiksnom premijom. Uz to, u premijskom sistemu proizvođači su odgovorni za odstupanja u odnosu na planiranu proizvodnju, pa su posledično prisiljeni da bolje prognoziraju vlastitu proizvodnju. Zavisno od toga kako je model definisan, FiP ne eliminiše rizik od prodaje električne energije, garantovajući pravo prvenstva. Iz tog razloga povlašćeni proizvođači treba da osiguraju prodaju proizvedene električne energije trećoj strani, konzumiraju je na mestu proizvodnje ili, pak, da učestvuju na berzi električne energije.
Pročitajte još:
Premijski sistemi se sastoje od premija različitih oblika, koje mogu biti fiksne (engl. fixed premium), promenljive (engl. floating premium) i maksimalne i minimalne (engl. premium with cap and floor).
• Fiksni FiP se sastoji od administrativno određene premije koja je vremenski nepromenljiva (fiksna) i plaća se uz tržišnu cenu za proizvedenu energiju. Ukupna naknada zavisi od tržišnih cena tokom isporuke električne energije iz postrojenja obnovljivih izvora. Iz perspektive sistema, takođe postoji rizik od prekomerne naknade ako su tržišne cene previsoke.
• Promenljivi FiP koncipiran je na način da je u njemu naknada unapred određena i zasniva se na prosečnim performansama proizvođača specifične tehnologije. Premija se izračunava na temelju prosečne zarade proizvođača iz obnovljivih izvora na veleprodajnom tržištu. Glavna je prednost ovog sistema to što uravnotežuje tržišni rizik među proizvođačima s istom tehnologijom i podstiče bolju tržišnu integraciju. Kompleksnost fluktuirajućeg sistema je u tome što se konstantno preračunava (u proseku tokom nekog perioda, najčešće mesečno).
• FiP shema s gornjom i donjom granicom povećava osjetljivost proizvođača na tržišne cene s obzirom na to da je teže prodavati električnu energiju kada su tržišne cene visoke. To predstavlja niz prednosti i ima efekt smanjenja ukupnih troškova podsticaja. Kako bi se povećala naknada, investitori u obnovljive izvore treba da uzmu u obzir više varijabli nego u FiT shemi, kao što su orijentacija (npr. solarni paneli) i najpogodnija tehnologija (npr. vjetroelektrane). To vodi ka efikasnijoj ravnoteži ponude i potražnje električne energije i do pozitivnog efekta na tržišne cene.
Zaključno, FiT je bio preko potreban kako bi investitori bili voljni rizikovati, te da bi nova tehnologija dobila šansu na tržištu. Premijski sistem je transparentniji, unapređen prelazni model, u kome je tržišni uticaj jači i s kojim se kreće u drugu fazu energetske tranzicije. On je, pre svega, predviđen za postepenu integraciju obnovljivih izvora energije na tržište, što je i krajnji cilj energetske tranzicije.
Autorka: Jasmina Trstenjak
Izvor: Udruženje OIE Hrvatska
