Dok svet sve više prepoznaje šume kao ključne saveznike u borbi protiv klimatskih promena, Srbija beleži pozitivan pomak — površina pod šumama danas iznosi 39 odsto, a ukupan zeleni pokrov doseže 43,1 odsto teritorije. Iza ovih brojki stoje decenije planskog pošumljavanja, prirodne sukcesije i sve jači institucionalni okvir.

U ekskluzivnom intervjuu za Magazin Energetskog portala, Saša Stamatović, direktor Uprave za šume pri Ministarstvu poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, govori o rezultatima Druge nacionalne inventure šuma, izazovima nejednake šumovitosti među regionima, značaju klimatski otpornog gazdovanja i velikim projektima kao što je Forest Invest.

Kolika je šumovitost Srbije danas, kakvo je stanje šuma i koji su ključni faktori koji na to utiču ili su uticali?

– Na samom početku, moram s razlogom da istaknem da se površina pod šumama, ali i veliki broj drugih kvantitativnih i kvalitativnih informacija o šumama, utvrđuje jednim kompleksnim, robusnim, naučno, metodološki i statistički utemeljenim postupkom koji se naziva „Nacionalna inventura šuma”. Srbija je svoju Drugu nacionalnu inventuru završila i objavila rezultate krajem 2023. godine uz korišćenje najsavremenijih metodoloških i geoinformacionih tehnologija i instrumenata. Naime, FAO eksperti, pod čijim nadzorom je sprovedena Druga nacionalna inventura u Srbiji, ocenili su je sa „high quality study”.

Prema podacima Druge nacionalne inventure šuma, koju je Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede Republike Srbije realizovalo u saradnji sa Organizacijom za hranu i poljoprivredu Ujedinjenih nacija (FAO), Srbija ima 3.025.471 hektar pod šumom i šumskim zemljištem, što predstavlja 39,01 odsto. Kada se ovome doda ostalo zemljišta sa drvećem (Other Land With Tree Cover – OLWT), koje se metodološki ne uključuje u podatak šumovitosti, poput drvoreda, manjih grupa ili pojedinačnih stabala, parkova i šumskih površina manjih od 0,5 hektara, dolazimo do podatka da ukupna pokrivenost krunama drveća dostiže 43,1 odsto. Ova poslednja kategorija se, prema međunarodnoj definiciji, ne podrazumeva kao šumovitost, ali je nesumnjiv značaj i potreba za njihovim očuvanjem u područjima sa niskim procentom šuma, a pogotovo u urbanim i periurbanim sredinama.

Ipak, da bismo pravilno razumeli značaj ovog podatka, potrebno je vratiti se u prošlost i sagledati kako je izgledala dinamika promene šumovitosti tokom prethodnih vekova. Naime, prema istorijskim procenama, početkom 19. veka Srbija je bila preko 50 odsto pod šumama. To je bio rezultat prirodne pokrivenosti pre masovnijeg širenja poljoprivrede, stočarstva i industrijskog razvoja. Međutim, već u drugoj polovini tog veka, nakon sticanja autonomije i širenja seoskih naselja u brdsko-planinske krajeve, usledila je intenzivna seoba stanovništva, što je pratio rast potreba za obradivim zemljištem i pašnjacima. Krčenje šuma radi proširenja poljoprivredne proizvodnje, pre svega stočarstva, a kasnije i razvoj infrastrukture, rudarstva i industrije, doveli su do drastičnog pada šumskih površina.

Do kraja 19. veka, šumovitost Srbije je smanjena na oko 35 odsto, a prema procenama pred Drugi svetski rat, ona je pala na svega 17 odsto. To je bio najniži zabeleženi nivo, i on odslikava duboke socioekonomske i političke procese koji su obeležili taj period. Ipak, i tada su prepoznati negativni trendovi. Još Ukazom kneza Miloša iz 1839. godine, prvi put se zakonski zabranjuje „seča i krčenje šuma bez nadzora”. Zakon o šumama iz 1922. godine, donet u vreme Kraljevine SHS, prvi put propisuje i obavezu pošumljavanja ogolelih površina, čime se nagoveštava prelaz ka aktivnijem državnom upravljanju šumskim resursima.

Period posle Drugog svetskog rata donosi postepeni preokret. Već 1947. godine država počinje da izdvaja budžetska sredstva za pošumljavanje, a pošumljavanje, kao i podizanje kultura brzorastućih vrsta, dobija značajan zamah u narednim decenijama. Paralelno s tim, demografski trendovi, a naročito depopulacija ruralnih područja i opadanje ekstenzivnog stočarstva, dovode do napuštanja pašnjaka i livada u brdskim krajevima. Te površine, koje se aktivno ne koriste, podležu procesu prirodne sukcesije, što znači da se vremenom spontano pošumljavaju. Upravo ta prirodna sukcesija predstavlja jedan od najvažnijih faktora povećanja šumovitosti u poslednjim decenijama. Pored nje, nemerljivu ulogu ima i sistemsko pošumljavanje, posebno na ogoljenim i erozionim područjima. U poslednjih desetak godina, u okviru državnih i pokrajinskih programa, u pošumljavanje i unapređenje šuma investira se u proseku preko 1,1 milijardu dinara budžetskih sredstava godišnje, ali i značajan iznos i međunarodnih sredstava kroz projekte.

Treći važan element je jačanje zakonskog i institucionalnog okvira. Danas je krčenje šuma zakonom striktno zabranjeno i može se izvršiti samo ukoliko se utvrdi javni interes. Nezakonito krčenje tretira se kao krivično delo. Takođe, na raspolaganju je i snažan inspekcijski nadzor, a svi upravljači šumama obavezni su da sprovode mere zaštite i unapređenja šumskih resursa u skladu sa važećim planovima gazdovanja.

U FOKUSU:

• Bihać – kada razvoj turizma prati briga o prirodi
• Ambiciozni klimatski ciljevi Češke: stabilnost kroz nuklearnu i zelenu energiju
• Nova pravila oblikuju tržište peleta u Srbiji

Najzad, četvrti faktor, koji je doprineo porastu zabeležene šumovitosti, jeste modernizacija monitoringa. U okviru Druge nacionalne inventure primenjen je dvofazni sistem uzorkovanja, koji kombinuje terensko merenje i analizu satelitskih snimaka (FAO Collect Earth). Ova metoda omogućila je da se evidentiraju i manje šumske površine, koje su ranije ostajale van statističkog dometa. To znači da današnji podaci nisu samo bolji, oni su i tačniji.

Za ovakav trend je nesumnjivo značajan i kontinuiran rast javne svesti o ekosistemskim funkcijama šuma, koji je doživeo eksponencijalnu inflaciju u prethodnim decenijama sa prepoznavanjem potencijala šuma u odnosu na ublažavanje klimatskih promena.

Dakle, da rezimiram, stanje šuma je slika u ogledalu ekonomskih, istorijskih i kulturnih prilika i konkretno predstavlja rezultantu višedecenijskog procesa reverzije degradacije, koji obuhvata prirodne sukcesije, organizovano pošumljavanje, povlačenje poljoprivrede sa marginalnih područja uz značajnu ulogu regulatornih mehanizama.

Koje aktivnosti sprovodi Uprava za šume u cilju daljeg povećanja površine pod šumom i da li Uprava učestvuje u projektima vezanim za smanjenje emisija CO₂?

– Još od osamdesetih godina prošlog veka, pojavljuje se kao optimalna procenjena šumovitost Srbije od 41,4 odsto, koja i formalno kao takva egzistira u Prostornom planu republike.

Šta je prosečna vrednost procenta i šta je optimum? Podaci NIŠ2 kažu da šume nisu ravnomerno raspoređene: preko 94 odsto svih šuma nalazi se u Centralnoj Srbiji, dok Vojvodina, zbog preovlađujuće poljoprivredne namene zemljišta, ima šumovitost od svega 8,63 odsto. Najšumovitiji okruzi su Raški, Jablanički, Borski, Toplički i Zlatiborski, a najmanje Severnobanatski, Srednjobanatski i Severnobački, pri čemu Raški okrug ima više od 67 odsto, a Severnobanatski 0,2 odsto.

Optimum za republiku kao funkcionalan podatak u ovom slučaju isključivo se može dobiti kao podatak iz malog u veliko, tj. određivanjem optimuma za manje prostorne jedinice, te onda njihovim objedinjavanjem na nacionalni nivo. Naime, prosečna vrednost ne daje sliku prostorne distribucije, te, primera radi, dalje podizanje šuma u već visokošumovitim okruzima neće unaprediti stanje u Banatu. Prethodnim ne želim da kažem da ne treba, ukoliko ima potencijala, nastaviti sa pošumljavanjem u oblastima sa visokim procentom šuma, već da prioritet moraju da imaju one sa niskim.

U svakom slučaju, optimum je jedna dinamička i primarno prostorno-planska kategorija koja mora da sublimira prirodne potencijale sa usklađenim ekološkim, ekonomskim i društvenim potrebama.

Iz ugla šumarstva za strateško opredeljenje u ovom smislu se može u potpunosti prihvatiti još pre stotinak godina izrečena rečenica koja se pripisuje Jovanu Jovanoviću Zmaju: „Gde god dobro mesto nađeš, tu drvo posadi…” Ovo znači nastavak aktivnosti na obezbeđenju površina za podizanje novih šuma, finansiranje podizanja novih šuma i očuvanje i unapređenje postojećih šuma.

U ovom smislu je upravo krenuo sa implementacijom sedmogodišnji projekat „Forest Invest”, koji se sufinansira iz sredstava Zelenog klimatskog fonda. Ovaj projekat zajednički sprovode FAO i Vlada Srbije (preko Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, JP „Srbijašume” i JP „Vojvodinašume”), sa ciljem da se poveća otpornost šuma, obezbedi energetska sigurnost najugroženijih i unapredi skladištenje ugljenika. Ukratko, Projekat obuhvata pošumljavanje, konverziju degradiranih šuma, unapređenje rasadnika i uključivanje privatnog sektora u klimatski otporno šumarstvo i dekarbonizaciju. Planirano je da se tokom realizacije projekta pošumi 7.000 ha, izvrši konverzija 51.000 ha degradiranih izdanačkih šuma u visoke šume, omogući klimatski otporno gazdovanje na 500.000 ha, smanji potrošnja ogreva kod najugroženijih domaćinstava i doprinese smanjenju emisija za 8,4 MtCO₂eq u narednih 27 godina.

Intervju vodila: Milena Maglovski

Tekst u celosti pročitajte u Magazinu Energetskog portala Klimatske promene